خامه دوزی چیست؟ | درباره این هنر قدیمی سیستانی چه میدانید؟ + 8 نکته کاربردی

اگر شما هم به دنبال راهی برای زیباتر کردن و جلوه بخشیدن به لباس‌ها و وسایل ساده هستند، خامه دوزی بهترین گزینه برای شما است. کشور ایران، مهد هنر و تمدن است و هنرهای گوناگون و جذابی را در خود جای داده که خامه دوزی یکی از این هنرها به حساب می‌آید. هنر خامه دوزی در کنار دیگر هنرهای اصیل ایران مانند آیینه دوزی، ابریشم دوزی، سوزن دوزی و گل دوزی در سطح جهانی شناخته شده است و طرفداران خاص خود را دارد. در ادامه این مقاله از دوخت برتر، به نکات و کاربردهای هنر خامه دوزی به طور کامل پرداخته شده، چنانچه به این هنر جذاب علاقه‌مند هستید پیشنهاد می‌کنیم تا آخر این مقاله همراه ما باشید.

خامه دوزی چیست؟

خامه، در لغت به معنای نخ ابریشم خام با تاب و پیچش کم است، در واقع به هنر دوخت روی پارچه به وسیله‌ی نخ ابریشم تابیده نشده خامه دوزی گفته می‌شود. در این هنر معمولا از اشکال و نقوش هندسی، شکل ستاره و خطوط زیگزاگ در طرح‌ها و رنگ‌های مختلف استفاده می‌شود.
هنر خامه دوزی، هنری با قدمت بسیار طولانی است که زادگاه آن استان سیستان و بلوچستان و روستاهای اطراف زابل است. هر چند که این هنر در برخی از فرهنگ‌های کشورهای دیگر وجود دارد اما خامه دوزی سیستانی به عنوان یکی از ارزش‌های فرهنگی و هنری ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
خامه دوزی اغلب روی بوم سفت و باز انجام می‌گیرد و نخ‌های ابریشم به وسیله چندین بخیه و کوک کنار هم قرار می‌گیرند و در نتیجه الگو یا تصویر بزرگ‌تری را تشکیل می‌دهند. از هنر خامه دوزی در تولید پوشاک از جمله مانتو، شال، کت و شلوار، جلیقه و در انواع اکسسوری‌ها و لوازم منزل مانند کوسن‌ها و پرده‌ها استفاده می‌شود.

تاریخچه‌ی خامه دوزی

به وجود آمدن هنر خامه دوزی، ریشه در زمان‌های بسیار کهن ایران زمین دارد و به دوره‌ی پیدایش نخ ابریشم باز می‌گردد. برخی از افراد پیدایش این هنر را مربوط به دوره هخامنشیان می‌دانند اما هنر خامه دوزی به عصر ساسانیان و اشکانیان مربوط می‌شود و زادگاه اصلی آن شهرستان ادیمی در استان سیستان و بلوچستان است. شهرستان ادیمی در جنوب شرقی ایران و در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. از زمان‌های قدیم مردم شهرستان ادیمی به دلیل فراوان بودن الیاف طبیعی ابریشم در این منطقه از هنر خامه دوزی برای تزئین لباس و لوازم خود استفاده می‌کردند.
در قرن هفدهم، هنر خامه دوزی در سراسر دنیا شهرت یافت و این هنر برای جلوه بخشیدن به اسباب و وسایل منزل بسیار کاربرد داشت. ناگفته نماند که هنر خامه دوزی به دلیل استفاده از نخ ابریشم هنری لوکس به حساب می‌آمد و تنها در خانه‌های افراد ثروتمند دیده می‌شد.

نکات قابل توجه در خامه دوزی

هر هنری نکات مخصوص خود را دارد که در صورت رعایت نکردن آن‌ها به نتیجه مورد نظر خود نخواهید رسید. هنر خامه دوزی نیز نکاتی دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است.

1. آبرفت پارچه

قبل از انجام خامه دوزی روی پارچه‌ی مورد نظر، حتما آن را با آب ولرم و مقدار کمی شوینده شست و شو داده و اجازه دهید تا در هوای آزاد خشک شود. چنانچه پارچه را قبل از خامه دوزی نشویید، ممکن است پارچه جمع شود و طرح خامه دوزی شده زیبایی خود را از دست دهد. انواع پارچه مختلف ممکن است که میزان آبرفت متفاوتی داشته باشد.

2. دقت در شست و شو

شست و شوی پارچه قبل از خامه دوزی بسیار مهم است اما باید به این نکته توجه داشته باشید که پارچه هنگام شست و شو آسیب نبیند و تار و پود آن باز نشود تا هنگام انجام خامه دوزی طرح مورد نظر به بهترین شکل ممکن روی پارچه قرار گیرد.
اگر قصد دارید لباس خامه دوزی شده را شست و شو دهید، به هیچ وجه آن را داخل ماشین لباسشویی قرار ندهید و به آرامی در دست بشویید. شست و شوی لباس خامه دوزی شده در لباسشویی باعث از بین رفتن طرح خامه دوزی شده و لباس می‌شود و جذابیت اولیه خود را از دست دهد.

3. ایجاد برش

بهترین قسمت‌ها برای انجام خامه دوزی روی لباس، جیب‌ها، یقه و لبه‌ی آستین است. بهتر است برای انجام راحت‌تر خامه دوزی روی لباس، آن را در قدم اول روی تکه پارچه مورد نظر خود بدوزید و پس از اتمام مراحل خامه دوزی آن را به لباس اضافه کنید. برای مثال چنانچه قصد دارید خامه دوزی را روی لبه‌ی آستین انجام دهید بهتر است در آن قسمت از آستین یک برش ایجاد کنید، سپس مراحل خامه دوزی را روی تکه‌ی جدا شده انجام دهید و در آخر آن‌ها را دوباره به یکدیگر متصل کنید.

برای مطالعه بیشتر: همه چیز درباره برش پارچه

4. استفاده از لایی

اگر قصد دارید همراه با خامه دوزی از منجق دوزی یا ملیله دوزی نیز استفاده کنید، بهتر است قبل از شروع کار پشت پارچه‌ی مورد نظر را لایی بچسبانید تا پارچه کاملا سفت و محکم شود.

5. استفاده از متریال مرغوب

استفاده از متریال مرغوب و با کیفیت یکی از مهم‌ترین شروط برای انجام یک خامه دوزی بی نقص است. متریال با کیفیت به شما کمک می‌کند تا خامه دوزی شما ماندگاری بیشتری داشته باشد. استفاده از نخ و پارچه‌های بی کیفیت در خامه دوزی باعث درخشنده نبودن کار نهایی شما و در نتیجه از بین رفتن زیبایی و جلوه اصلی آن می‌شود. اگر نمیدانید چطور میتوانید پارچه با کیفیت تهیه کنید توصیه میشود راهنمای خرید پارچه با کیفیت را بررسی کنید.

6. نشان دادن خلاقیت

در هنر خامه دوزی محدودیت جایی ندارد و شما می‌توانید در طرح‌ها و رنگ‌های مختلف، بدون هیچ محدودیتی خامه دوزی انجام دهید. انجام خامه دوزی یکی از بهترین روش‌ها برای نشان دادن خلاقیت خود است. توجه داشته باشید برای رسیدن به خلاقیت نیازی نیست که همواره در حال تلاش باشید. به مطلب زیر از سایت achievecentre توجه داشته باشید:

  When people can stop racing the clock for a moment and become still and quiet, productivity, innovation and creativity can actually flourish.

"وقتی مردم بتوانند برای لحظه ای از مسابقه دادن با ساعت دست بردارند و ساکت و عمیق شوند، بهره وری، نوآوری و خلاقیت در آنها می تواند شکوفا شود."

7. داشتن صبر و حوصله

هنر خامه دوزی علاوه بر ظاهر زیبا و جذابی که دارد، نیازمند صبر و حوصله‌ی زیادی است. در واقع انجام هیچ کاری بدون داشتن صبر و حوصله امکان‌پذیر نیست و تنها با صبور بودن می‌توان به نتیجه دلخواه خود رسید.

8. هماهنگی در رنگ و طرح

هماهنگی در طرح و رنگ نخ خامه دوزی و پارچه یکی از عوامل زیبا شدن لباس محسوب می‌شود. شما می‌توانید برای جلوه بخشیدن به لباس خود از نخ و پارچه‌ای استفاده کنید که رنگ آن‌ها مکمل یکدیگر است، برای مثال اگر لباس شما آبی است می‌توانید از نخ زرد برای خامه دوزی استفاده کنید. اگر در مسیر هنر خامه دوزی قصد دارید با انواع نخ‌ها به طور کامل‌تری آشنا شوید پیشنهاد می‌کنیم مقاله‌ی آشنایی با انواع نخ از دوخت برتر را مطالعه کنید.

کاربرد هنر خامه دوزی

هنر خامه دوزی کاربردهای فراوانی دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره شده است.

· تزئین و جلوه بخشیدن

هنر خامه دوزی، کاربردهای زیادی دارد که اصلی‌ترین و قدیمی‌ترین آن تزئین لباس‌های بلوچی است. از خامه دوزی برای تزئین انواع لباس‌ها و لوازم منزل نیز می‌توان استفاده کرد اما معمولا خامه دوزی روی لبه‌ی انواع آستین‌ها انجام می‌شود. برای آشنایی با انواع آستین و آموزش الگوکشی و دوخت آن‌ها پیشنهاد می‌کنیم دوره آستین‌های مزونی از دوخت برتر را تهیه کنید تا از تمام تکنیک‌های دوخت آستین آگاه شوید.

· کمک به آرامش و تقویت ذهن

خامه دوزی علاوه بر جنبه‌ی زیبایی، از کاربردهای دیگری نیز برخوردار است. برای مثال، انجام خامه دوزی به عنوان سرگرمی می‌تواند به آرامش و کاهش استرس شما کمک بزرگی کند همچنین می‌تواند باعث تقویت ذهن شما شود.

· از بین بردن لکه‌ها

یکی دیگر از کاربردهای خامه دوزی، از بین بردن جای لکه‌های مختلف از روی لباس است. خامه دوزی بهترین روش برای پنهان کردن لکه‌ها، پارگی و نواقص محسوب می‌شود. این روش علاوه بر پوشاندن آسیب‌های لباس به آن زیبایی می‌بخشد و جلوه‌ی لباس را دو چندان می‌کند.

وسایل مورد نیاز برای هنر خامه دوزی

هنر خامه دوزی، هنری است که برای شروع به وسایل کمی نیاز دارد و هنر مقرون به صرفه‌ای محسوب می‌شود. این هنر با وجود مقرون به صرفه بودن، می‌تواند منبع درآمد بسیار خوبی باشد و به عنوان یکی از پولسازترین هنرها شناخته شده است. در ادامه به معرفی وسایل مورد نیاز برای شروع هنر خامه دوزی اشاره شده است.

1. پارچه

برخی از بهترین و مناسب‌ترین پارچه‌ها برای خامه دوزی شامل موارد زیر می‌شود:

· پنبه

پارچه‌های پنبه‌ای یکی از بهترین گزینه‌ها در انتخاب پارچه‌ی خامه دوزی هستند. دسترسی به این پارچه‌ها آسان است و در رنگ‌بندی و طرح‌های مختلف تولید می‌شوند، همچنین از قیمت به صرفه‌ای برخوردار هستند.

· وال

پارچه‌ی وال معمولا از درصد بالایی از پنبه به همراه مقداری مواد مصنوعی تولید شده است و در مقایسه با پارچه‌های دیگر، نخ موجود در آن بیشتر است. پارچه‌ی وال ظاهری ظریف و نازک دارد و به همین دلیل خامه دوزی روی آن باید با نهایت دقت انجام شود.

· لینن

پارچه‌های لینن به دلیل عدم کشسانی، انتخاب خوبی برای خامه دوزی محسوب می‌شوند و با بافت زیبایی که دارند به خامه دوزی شما جلوه بیشتری می‌دهند.

· پارچه‌های پشمی

پارچه‌های پشمی نیز به دلیل انعطاف پذیر نبودن و مقاوم بودن یکی دیگر از پارچه‌های مناسب خامه دوزی هستند، همچنین این پارچه‌ها با تارهای در هم تنیده‌ای که دارند باعث زیبا و مقاوم‌تر شدن خامه دوزی می‌شوند. جالب است بدانید که سایت sewport در مورد استفاده بشر از پشم و پارچه های پشمی مطلب زیر را آورده است:

The earliest evidence of garments made from sheep wool is from around 4000 BC, but it’s possible that human beings started making woolen garments as long as 8,000 years ago.

"قدیمی ترین شواهدی که نشان می دهد لباس های ساخته شده از پشم گوسفند مربوط به حدود 4000 سال قبل از میلاد است، اما این امکان وجود دارد که بشر از 8000 سال پیش شروع به ساخت لباس های پشمی کرده باشد"

2. سوزن

هنر خامه دوزی با هر نوع سوزنی امکان‌پذیر است اما سوزن تاپستری بهترین سوزن برای این کار به حساب می‌آید. سوزن‌های تاپستری نوک تیز و سوراخ بلندی برای عبور نخ دارند و در اندازه‌های مختلف قابل تهیه هستند.

3. نخ

در خامه دوزی، اغلب از نخ‌های ابریشم و نخ پشم ایرانی استفاده می‌شود که این نخ‌ها در رنگ‌های مختلف قابل خریداری هستند. هنگام تهیه نخ برای انجام خامه دوزی حتما به کیفیت آن توجه کافی را داشته باشید.

4. کارگاه

برای انجام خامه دوزی، داشتن وسیله‌ای که پارچه را سفت و محکم نگه دارد امری ضروری است. در هنر خامه دوزی، الگو یا طرح به پارچه انتقال داده شده و روی بوم ثابت نگه داشته می‌شود.

5. الگو

در هنر خامه دوزی، هر کوک و بخیه می‌بایست دقیقا در محل درست خود قرار بگیرد به همین دلیل استفاده از الگو پیش از شروع دوخت بسیار واجب است.

6. قیچی

بهترین قیچی برای خامه دوزی، قیچی مخصوص گلدوزی است که نسبت به قیچی‌های معمولی لبه‌های تیز و کوچک‌تری دارد.

جمع بندی

هنر خامه دوزی، با وجود نیاز به وسایل اولیه کم و مقرون به صرفه بودن، می‌تواند صنعت پولساز و پردرآمدی برای شما باشد. این هنر به دلیل زیبا و ارزشمند بودن، گزینه‌ی مناسبی برای هدیه دادن به افراد مهم زندگیتان محسوب می‌شود. در واقع، توجه داشتن به خامه دوزی باعث ماندگار شدن هنر و تمدن ایران در ذهن‌ عموم مردم می‌شود چرا که خامه دوزی یکی از قدیمی و اصیل‌ترین هنرهای استان سیستان و بلوچستان است.  اگر به دنبال بهترین آموزش های خیاطی هستید توصیه می شود که به قسمت دوره های خیاطی دوخت برتر مراجعه کنید.

سوالات متداول

هنر خامه دوزی روی چه وسایلی کاربرد دارد؟
هنر خامه دوزی روی انواع مانتو، کت و شلوار، جلیقه، دامن، شال، کوسن، روتختی، پرده و بسیاری از وسایل دیگر کاربرد دارد و به زیباتر شدن آن‌ها کمک می‌کند.

ترتیب استفاده از نخ‌ها در هنر سوزن دوزی به چه شکل است؟
در هنر سوزن دوزی، بهتر است اول نخ‌های رنگ‌ روشن و سپس نخ‌های تیره‌تر دوخته شوند تا نخ‌های تیره باعث کدر شدن رنگ نخ‌های روشن نشوند.

وسایل مورد نیاز برای خامه دوزی چه وسایلی هستند؟
از مهم‌ترین وسایل خامه دوزی می‌توان به پارچه، نخ، سوزن، کارگاه، الگو و قیچی اشاره کرد.